Historica Tine de Moor onderzocht de bewegingen in de economie en wat dit betekent voor de rol van burgers en van de overheid in historisch perspectief. ‘Bij een sterke economie zorgt de overheid voor haar burgers. In crisistijden moeten de mensen het zelf oplossen.’ Het is economisch hoogtij. Er is meer geld dan ooit. We verwachten steeds meer van de overheid maar in plaats daarvan maakt de overheid soms zelfs slachtoffers van haar inwoners.

Resultaten uit het verleden geven geen garanties voor de toekomst. De achteruitkijkspiegel is beslagen.

De complexiteit in de samenleving neemt toe waardoor de overheid steeds vaker niet thuis geeft. Dit betekent naar mijn mening dat economische wetmatigheden niet meer werken zoals voorspeld. Keynes c.s. zijn met pensioen. Ze hebben hun theorieën en modellen meegenomen het graf in. Moderne economen als Kate Raworth, met de Donut Economie, en Thomas Picketty, die strijdt tegen ongelijkheid, nemen hun plaats in. Maar wat betekent dit voor de relatie overheid met de samenleving? Welk antwoord geven wij als inwoners op deze ontwikkeling?

‘We leven niet in een tijdperk van verandering maar in verandering van tijdperken’, schreef hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans. Oude ordes raken ontregeld. Nieuwe ordes zijn wankel en fragiel. We zoeken naar een nieuw evenwicht tussen welvaart en welzijn. ‘Tussen rechtvaardigheid en rechtmatigheid’, voegt Albert Jan Kruiter van het Instituut voor Publieke Waarden (IPW) toe.  Het IPW helpt mensen in de knel én overheden die zijn vastgelopen in zelfopgelegde bureaucratie. ‘Het zijn niet de wetten die knellen maar het is het gebrek aan handelingsruimte die vakmensen in de uitvoering meekrijgen van hun bazen’, aldus de bestuurskundige.

Aan de randen van de maatschappij worden deze transities het sterkst gevoeld. Het aantal daklozen stijgt, primaire behoeftes als wonen, zorg, veiligheid en energie worden onbereikbaar. Loketten blijken onvindbaar voor niet-zelfredzame mensen. Het rendement op vermogen is hoger dan het rendement op werken. Een belegger ziet z’n vermogen alsmaar doorgroeien en weet van gekkigheid niet wat te doen met al die rijkdom. Voor een bijstandsgerechtigde loont het niet om een flexbaan te nemen in de platformindustrie.

Het gezag is niet langer ons voorbeeld. Ze liegen hun kiezers voor of gaan op vakantie en geven feestjes terwijl hun onderdanen gelaten de zoveelste lockdown ondergaan. De wetenschappelijke waarheid lijkt ondergeschikt aan de politieke boodschap. Het voorkomen van fraude lijkt uitgangspunt bij het overheidshandelen.

De oppositie kraakte het regeerakkoord van de nieuwe coalitie af. Via de inhoud, maar ogenschijnlijk bedoeld voor de karakters in de coalitie. Waren we niet klaar met dat oud leiderschap? Maar ze hebben wel een punt. Er ligt een ogenschijnlijk prima regeerakkoord. Maar de crux zit in de wijze waarop al die goede voornemens worden omgezet in tastbare daden. Door de leiders waarvan we weten dat ze het ook niet altijd weten. ‘Culture eats strategy for breakfast’, aldus Peter Drucker, evenals CDA-leider Wopke Hoekstra consultant van beroep. Mooie plannen maar in welke context gaan we deze uitvoeren?

En dus moet de oppositie vertrouwen op oud leiderschap. Terwijl nieuw leiderschap was beloofd. Met een premier die qua geloofwaardigheid dertien levens is gestorven. Een D66 leider wiens wegen zich scheidden van de premier maar toch weer breed glimlachend met hem op het toneel verschijnt. De Christen Unie; ‘Wij zullen niet weer in een regering met deze premier stappen’ en het toch doen. Of de CDA-leider die het eeuwen oude trucje ‘je moet stilzitten als je wordt geschoren’ tot grote perfectie uitvoerde.

Mensen die zichzelf goed redden in deze samenleving zullen hun neus optrekken en over gaan tot de orde van de dag. Mart Smeets verwoordt dit gedrag als geen ander: ‘Ze dronken een glas, deden een plas en alles bleef zoals het was.’ Maar de mensen met de kleine banen of zonder werk snappen het niet. Aan de randen van het vastlopend systeem van rechtmatigheid boven rechtvaardigheid voelen de verliezers de onderstroom waar ze geen andere stem aan kunnen geven dan die van onverschilligheid, wappiegedrag of door een geel hesje aan te trekken.

Dan ligt polarisatie op de loer. En dat moeten we niet hebben. Daar moeten we ons tegen verzetten.

Maar ik ben optimistisch. Rosanne Hertzberger schetst gelukkig een optimistischer beeld over hoe de meeste mensen reageren in deze tijden. Het ‘midden’ is oververtegenwoordigd ten opzichte van de polen. Ze schrijft: ‘Dit land leunt historisch nogal zwaar op goedzakken en vrijwilligerswerk. Mensen komen opdagen als je ze het aardig vraagt. Bijna de helft van Nederland doet vrijwilligerswerk. Dit land draait op kneuterige clubjes, koortjes, scoutings, kerken, orkestjes, carnavalsverenigingen, rotary’s, Roparuns en sjoelclubs. NLdoet zeg maar. Alleen in Denemarken zijn meer verenigingen dan hier. Als je een verkiezing organiseert komt 80 procent geheel vrijwillig stemmen.’

Ik sluit af waarmee ik begon. Met Tine de Moor. Zij ziet een eigentijdse revolutie; ‘de wedergeboorte van wat in de Angelsaksische traditie ‘the Commons’ heet. Die term staat voor collectief beheer van hulpbronnen door groepen burgers, los van overheid en markt, in de lange traditie van gilden en coöperaties. Het gaat om collectieven voor duurzame energie, ouderenzorg, landschapsbeheer of de aanleg van een plaatselijk glasvezelnetwerk.’

Dit model overleeft economische voorspoed en tegenspoed. Laat de overheid bekennen dat ze niet langer waar kan maken wat ze belooft. Laat de gezaghebbers hun dillema’s openlijk met ons delen. Dat ze het soms ook niet weten. Bijvoorbeeld dat ze zien dat de zorg in haar huidige vorm onbetaalbaar wordt. Dat ze het ook moeilijk vinden om de coronamaatregelen na te leven. Dat ze niet altijd transparant kunnen zijn omdat dit mensen schaadt of precedenten schept waardoor de samenleving ontregelt raakt. Dat snappen wij wel. Wees eerlijk en oprecht. Durf open te zijn en zeg dat je het af en toe ook niet weet.

Dan pas is er sprake van nieuw leiderschap. Dan voelen wappies en gele hesjes zich gehoord. En verlaten ze de polen om plaats te nemen in het warme nest gevormd door het juiste midden. De plek waar we zelf ook verantwoordelijkheid dragen. En waar we ook vertrouwen én handelingsruimte voelen om modern burgerschap verder te ontwikkelen.

Meer van de samenleving, een kleinere overheid. De woorden van VVD-leider Mark Rutte toen hij de plannen van één van zijn kabinetten in crisistijd aankondigde. Voeg de daad maar bij het woord meneer de premier! Laat maar los. Wij in het midden zijn met een meerderheid en zijn er klaar voor!

Bronnen:

Tine de Moor: https://www.nrc.nl/nieuws/2017/07/10/en-weer-gaan-burgers-alles-zelf-doen-11726282-a1566114 / https://www.bol.com/nl/nl/p/the-dilemma-of-the-commoners/9200000072731400/?bltgh=viAR16yvWJB-R5-WRG9EUw.2_9.11.ProductPageUrl

Rosanne Hertzberger: https://www.nrc.nl/nieuws/2021/11/26/een-land-van-goedzakken-moet-je-niet-dwingen-a4066991

Albert Jan Kruiter, Doen wat goed is: https://www.bol.com/nl/nl/p/doen-wat-goed-is/9200000126594941/?bltgh=rgDz-EH4dy9PkUGcT8ZK-g.2_9.12.ProductImage

Jan Rotmans, In het oog van de orkaan: https://www.bol.com/nl/nl/p/in-het-oog-van-de-orkaan/9200000009380883/?bltgh=hjgaRPD6t4v8mqhnGudI8g.2_9.10.ProductImage

Thomas Picketty, Kapitaal in de 21e eeuw: https://www.bol.com/nl/nl/p/kapitaal-in-de-21ste-eeuw/9200000028425262/?bltgh=vEKX-m6vMHA8Nk3ywHtImA.2_10.11.ProductImage

Kate Raworth, Donut Economie: https://www.bol.com/nl/nl/p/donuteconomie/9200000102208364/?bltgh=mC297k8WPBARRm81hzxE6w.2_9.10.ProductImage

Peter Drucker: https://www.bol.com/nl/nl/p/the-essential-drucker/1001004006043068/?bltgh=nmKR2hxm5FyheC00ILFMmw.2_9.14.ProductImage

Bart Brandsma, Polarisatie – inzicht in de dynamiek van wij-zij denken: https://www.bol.com/nl/nl/p/polarisatie/9200000075389014/